اشاره: در میان نواندیشان وطنی کسانی یافت می‌شوند که با تمسّک به مفاهیم «شرعه» و «منهاج»، دل در گرو ایجاد روشهایی نوین برای تدین و زیست مؤمنانه دارند. آنان معتقدند که در سایه‌ی الگوپذیری از حقیقت ادیان می‌توان سنت تکامل شرایع را ادامه داد و بر همان شریعت زمانه‌ی محمّد که اغلب آنها برخاسته و برساخته‌ی فرهنگ اعراب است متّکی نبود، نباید از رشد باز ایستاد که نهایتاً در چنبره‌ی زمان خواهیم ماند و روی فراخ مدرنیته را بر خود خواهیم بست که نتیجه‌ی بدیهی این امر، بازماندن از قافله‌سالاران فرهنگ و مدنیت خواهد بود. از سوی دیگر اندیشمندانی در اقدامی گزینشی، آیاتی از قرآن را مورد استناد قرار داده و در راستای حق پنداشتن تمامی پیروان ادیان جهدها کرده و حقانیت آنان را تلقّی به قبول کرده‌اند.
این ادّعاها حامل وجوه مثبت و در عین حال وجوه منفی فراوانی است که لازم است با درک حقیقت مفاهیم شرعه و منهاج موارد نیکوی نظرات اینان را برگیریم و موارد منفی و دور از واقعیت قرآنی را فرو نهیم؛ لذا برای این منظور از آرای اندیشمند و متفکر بزرگ جهان اسلام شیخ محمد عبده استفاده کرده‌ایم به امید اینکه از تبیینات ایشان حول دو مفهوم مهم شرعه و منهاج راهی به حقیقت مسئله ببریم، که مشخصاً با ترجمه تفسیر ایشان، بر آیاتی از سوره مائده به این ساحت ورود می‌کنیم.
دغدغه‌ی اصلی، انتقال پیام مؤلّف در قالب جملات فارسی روان به خوانندگان است؛ لذا برای نیل به این مقصود، مترجم خود را مقید به ترجمه‌ی لفظ به لفظ عبارات ندانسته بلکه بیشتر از روش ترجمه‌ی آزاد، استفاده کرده است.
خداوند متعال در آیات ٤٨ تا ٥٠ سوره‌ی مائده می‌فرماید:
«وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ* وَأَنِ احْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ آن يَفْتِنُوكَ عَن بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِن تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ آن يُصِيبَهُم بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ50:أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ»
تفسیر آیات:
گزاره‌های نخستین آیه از جایگاه منحصر بفرد قرآن در میان دیگر کتابهای آسمانی پرده بر می‌دارند که قرآن تصدیق‌کننده، حافظ و پاسدار دیگر کتابهای آسمانی پیش از خود است. به‌دنبال آن از قوام و پایداری دین و روش زیست مؤمنانه بهوسیلهی قرآن سخن می‌گوید و قرآن را به‌عنوان مراقب و گواهی بر دین‌ورزی مسلمانان معرفی میکند. از مقدمات فوق چنین به‌دست می‌آید که لازم است داوری در میان اهل کتاب بهوسیلهی احکام بازدارنده و قوانین هنجاری قرآن باشد؛ به‌دلیل اینکه احکام و قوانین موجود در نسخه‌ی کامل و واپسین پیام الهی از بین‌برنده‌ی نسخه‌های ناقص قبلی است. با نگاهی تاریخی به مقوله‌ی احکام الهی چنین به نظر می‌رسد که احکام موجود در کتابهای آسمانی در درازنای حیات پیامبران(ع) روندی تکاملی داشته‌اند که نقطه‌ی پایان تکامل آنها، در زمان پیامبر اسلام بوده است به این معنا که احکام به کاملترین حد کمال خود رسیده‌اند. بر این اساس معیاری معین، جهت داوری برای پیامبر خدا مشخص و مقرر می‌گردد خداوند از پیامبر می‌خواهد در مقام داوری و حکمیت تحت تأثیر تمایلات و خوشامدهای اهل کتاب قرار نگیرد و ایشان را آگاهی می‌دهد که نقش تعیین‌کننده در ایجاد معیار و میزان داوری تنها، قرآن و واپسین نسخه‌ی دین است.
از این رهگذر متوجه می‌شویم که محک اصلی در صدور حکم و دستورات در تمامی زمینه‌ها برعهده‌ی کامل‌کننده و ادامه‌دهنده‌ی دیگر کتابهای آسمانی یعنی قرآن است؛ هرچند که در روش زندگانی و احکام موجود در متون مقدس گذشته، پاره‌هایی از حقایق وجود داشته باشد چرا؟ چون «لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا»برای هر پیامبری به تناسب نیاز زمان و میزان استعداد مخاطبان آنان، شرعه و منهاجی مشخص در نظر گرفته شد، مفهوم پیشگفته، علت امر به ما انزل الله یعنی قرآن و عدم تبعیت از تمایلات اهل کتاب یعنی قوانین موجود در تورات و انجیل را بیان میکند.
آنچه از این آیه، برداشت می‌شود این است که برای هر پیامبری و بالتبع برای هر ملتی از ملل گذشته، اوّل: قوانین مختص به خود آنان را تأسیس و در اختیار آنان قرار گرفت و پایبندی بدان قوانین نیز الزام‌آور شد. دوّم: مسیری ویژه که دین‌ورزی و اصلاح خویشتن خویش در آن تحقق پیدا کند نیز مقرر شد که با دیگر مسیر‌های تزکیه و سلوک متفاوت است.
علت اساسی در تفاوت قوانین و مختلف بودن شیوه‌های تطبیق و تزکیه توجه به تکامل مؤلّفه‌ها و مناسبات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی پیروان ادیان، همچنین در نظر گرفتن میزان توانایی و لحاظ کردن پیش‌زمینه‌های ذهنی و روانی جهت دریافت مفاهیم بوده است، با وجود تنوع در برنامه‌ها و روشها، تمامی منادیان ایمان در تبلیغ دعوت ربانی، دارای درونمایه و هسته‌ای مشترک بوده‌اند، جمیع پیامبران حامل پیام توحید و اخلاص در عمل برای خداوند یکتا بوده‌اند.
جهت ایضاح بیشتر مدعای فوق، واژگان شرعه و منهاج را به‌صورتی جداگانه، مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهیم:
شرعه یا شریعت در لغت به‌معنای نقطه‌ی آغازین و محل شروع هر کاری آمده است. به‌عنوان مثال آبشخور آب و یا نقطه‌ی شکاف و جدای آب از رود به رودخانه را شرعه گفته‌اند، به‌همین دلیل در نامگذاری شرائع اسلام به شرائع از واژه‌ی شرعه استفاده کرده‌اند چون شروع دینداری، محل شروع دین و منبت دین‌ورزی از اسلام آغاز می‌شود.
منهج نیز در معنای راهی روشن و آشکار که عاری از کجی و پیچیدگی باشد، به‌کار رفته است.
پاره‌ای از اهل لغت در بیان وجه تسمیهی احکام اسلامی به شرعه آورده‌اند: همانگونه که آ ب سبب سیرابی، پاکی و پالودگی می‌شود. هنجارهای اسلامی نیز باعث پالایش درونی و تأمین نیازهای معنوی آدمیان می‌شوند. خداوندگار عالم آب را سبب‌ساز زندگانی گیاهی و حیوانی و شریعت اسلامی را نیز محلی برای زنده ماندن بعد روحی انسانها، قرار داد.
باری، جهت به‌دست آوردن معنایی موجه، از کلمات شرعه و منهاج لازم است از تفاسیر مأثور نیز بهره‌مند شویم:
قتاده مفسر مشهور قرآن در تعیین مراد از واژگان شرعه و منهاج از مفاهیم بیانی سبیل و سنت استفاده کرده است، ابن‌عباس مفسر صحابی نیز قرآن و سنت را در تفسیر شرعه و منهاج آورده است. هر دو تفسیر دارای یک معنی هستند. یعنی هر یک از پیامبران کتاب یا شریعت و منهاج خاص خود را داشته‌اند که از آن طریق مقاصد و قوانین دستوری کتاب را پیاده می‌کردند، به عبارتی دیگر منهاج یعنی بکار بستن نظریه‌های موجود در حوزه‌ی کتاب در سیاق‌های گوناگون و موضوعات مختلف.
همچنانکه در سطور اولیه بدان اشارت رفت، برنامه و روش دین زیستی ملل گذشته به تناسب میزان نیاز فردی و جمعی تغییر کرده و در روندی تکاملی در طی زمان متکامل و متکاملتر شده‌اند هر کدام از کتابهای پیشین همانند تورات و انجیل و قرآن دارای قوانین دستوری و بایدها و نبایدهای مخصوص به خود بوده‌اند خداوند حکیم در کدام از شرایع اموری را حلال و اموری را حرام اعلام کرده است تا از ورای آنها میزان پیروی و سرپیچی متدینان به کتاب را بدست آورد اما با این حال نقطه کانونی و هسته اصلی تمامی شرایع باور به یگانگی و یکتا شدن برای خداوند بوده است.
در تأیید گوناگونی شرایع و یگانه بودن دین از قتاده روایتی بدین مضمون وجود دارد که دین همه پیامبران یکی است اما بایدها و نبایدهای کتاب آنها که عنوان شریعت بدان تعلق می‌گیرد در عرصه‌ها و سیاق‌های گوناگون با تغییر زمان و مکان، تغییر کرده‌اند.
آنچه از ظاهر کلام قتاده قابل برداشت است اینست که دین عام و کلیتر از شریعت است. به عبارتی دیگر دین و شریعت دو مترادف نیستند و بین آنها رابطه اینهمانی برقرار نیست بلکه دین عام و شریعت خاص است، شریعت بخشی از دین بشمار می‌آید هر چند که بین آنها تضادی وجود ندارد.
شریعت بر احکام عملی مکلفین اطلاق می‌گردد که با تغییر پیامبران آن احکام نیز تغییر می‌کنند به این معنا که احکام پسینی احکام پیشینی را از اعتبار ساقط می‌کنند اما دین به مبانی و مبادی ابدی و لایتغیری گفته می‌شود که تغییر انبیاء نقشی در تغییر آنها ندارد و پیوسته در طول زمان ثابت و دست نخورده باقی می مانند.این اصول ثابت در اغلب موارد با معرفت زمانه همخوانی تام و یا قرابت نزدیکی دارند.
بر این اساس شریعت در عرف بسیاری از فقهاء حتی بر تمامی احکام عملی اطلاق نمی‌گردد بلکه اختصاصا بر مخاصماتی که به قاضی و حاکم شرع ربط پیدا میکند اطلاق می‌گردد که در اینصورت در برگیرنده تمامی احکامی نیست که حلال و حرام از آن استنباط می‌شود و مسلمانان بدان وسیله به دین‌ورزی خود مشغول می‌شوند و خداوند را عبادت می‌کنند.
مفاهیم پیش گفته علاوه بر سوره مائده در دیگر سور قرآن همانند سوره شوری آیه ۱۳«شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى ۖ آن أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ ۚ كَبُرَ عَلَى الْمُشْرِكِينَ مَا تَدْعُوهُمْ إِلَيْهِ ۚ اللَّهُ يَجْتَبِي إِلَيْهِ مَن يَشَاءُ وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَن يُنِيبُ» و آیه ۲۱ همین سوره «أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُوا لَهُم مِّنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَن بِهِ اللَّهُ ۚ وَلَوْلَا كَلِمَةُ الْفَصْلِ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ ۗ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ» همچنین در آیه ۱۸ سوره جاثیه «ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ» ذکر شده اند.
تشریع دین در دو آیه سوره شوری بمعنای تأسیس و فرو امدن دین از جانب خدا می باشد و بر این نکته انگشت تأکید می گذارد که کسی به جز خداوند شایسته تشریع دین نیست البته نباید از این نکته غافل بود که تأسیس دین و خطاب قرار دادن مردمان بدان نیز تشریع نام دارد که با آنچه از دایره معنایی شریعت تشریح کردیم متفاوت است.
در بیان مراد از مفهوم شریعه در سوره جاثیه به قولی از قتاده استناد می‌کنیم ایشان در تفسیر شریعه گفته‌اند که شریعه عبارتست از فرائض، احکام بازدارنده و قوانین هنجاری که این دقیقا همان مفاهیمی است که ما شریعت را به آنها محدود کردیم یعنی احکام عملی سوای از عقاید، داستان‌ها و دیگر آموزه‌های اخلاقی قرآن.که تمامی آن احکام در مسمی دین داخل می‌گردند و عامل به آنها متدین قلمداد می‌شود و می‌تواند از آن راه رضایت خداوند را طلب کند.
گزاره‌ی «لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا» در بیان اینکه شرائع قبل از شریعت اسلام شرع و برنامه دستوری اسلام نیستند صراحت دارد که جای هیچگونه تأویل و تفسیری بر خلاف آنچه که امد نیست اما کسانی با استدلال به آیاتی از قبیل «شَرَعَ لَكُم مِّنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ» و«أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۖ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ ۗ »گمان می‌کنند برنامه و روش دین زیستی و احکام عبادی، سیاسی، اجتماعی امتهای قبل اسلام برای پیروان اسلام و یا خود آنها دارای وصف الزام و وجه حجیت بخش می باشد که این بر خلاف ظاهر آیات می باشد، در آیه اول از آنچه که از دین برای امت محمد تشریع شده سخن می گوید که عبارتست از توصیه در ادامه مفهوم توصیه را نیز روشن کرده که جایی برای اجتهاد تفسیری باقی نمانده که مراد از ان(اقامه دین) می باشد و این سفارشی است از جانب خداوند برای تمامی ملّت‌های که پیامبران به سوی آنها رفته اند، این آیه کوچکترین دلالتی بر همگونی روش و برنامه‌های انبیاء ندارد بلکه آنچه از آن هشدار داده شده است اختلاف در دین است.
از اهداف مهم و اساسی در ارسال رسل از بین بردن چند دستگی‌های قهر افرین و سامان دادن به وضع اجتماعی مردمان بوده است که در صورت اختلاف در اصل دین عنصر اصلاحی دین تبدیل به از هم پاشیدگی و جبهه گیری‌های خونبار می‌شود بهمین دلیل خداوند پیروان را از گرفتار شدن به این افت کشنده بر حذر داشته است.
چنانچه آیه توأمان دین و شریعت را در بر می گرفت معنای آیه اینطور می شد که آنچه خداوند برای امت محمد تشریع کرده همان است که برای نوح و پیامبران بعد از او تشریع شده‌اند اگر آیه اینگونه معنا بشود هیچگونه خطابی در آیه متوجه امت اسلامی نمی شود که ملزم به انجام احکام عملی امت نوح گردند.
همانندی شریعت‌ها نیز در تناقض با این فرموده خداوند است: «لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا»چگونه قابل تصور است که آنچه برای نوح تشریع شده همان اموری هستند که برای امت محمد سفارش شده‌اند در حالی که در شریعت محمد مفاهیمی وجود نداشته باشد که ناسخ شریعت‌های قبلی باشد در این حالت گزاره« لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا»تبدیل به خبری می‌شود که هیچگونه دستوری از آن قابل برداشت نیست چون راهی جهت بدست اوردن آن احکامی که برای امت نوح تشریع شده‌اند وجود ندارد، اعتقاد به همانندی شرائع همان و بیهوده انگاری« لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا»همان.
جمله‌ی «أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۖ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ ۗ»نیز بر همگونی شرائع دلالت ندارد چون این آیه بعد از بیان هدایت برای گروهی از انبیاء آمده است که بدلیل عدم اشنایی پیامبران با شرایع عملی انها، فقدان کسی که خبری از آن شرایع داشته باشد همچنین اختلاف شرایع و نسخ شدن آنها توسط یکدیگر غیر ممکن می‌نماید که مراد از آن تبعیت مطلق از احکام عملی سایر پیامبران باشد.
پاره‌ای از محققین آورده‌اند که پیروی پیامبر اسلام از پیامبران گذشته در اعتقادیات نیز وجه درستی ندارد چون پیروی در عقاید تقلید محسوب می‌شود آنچه پایه و اساس قبول اعتقادیات قرار می‌گیرد استدلال منطقی و علم یقینی است نه تقلید بدون شناخت و معرفت.
از نگاهی دیگر خداوند در قرآن تقلید در عقاید را از عامه افراد و پیروان دین نفی کرده و آن را عملی مذموم شمرده است با این حال چگونه امکان دارد خاتم پیامبران که در مقام یقین وجود دارد را به تقلید از پیامبران گذشته امر کند، وقتی این آیه نازل شد پیامبر کاملا نسبت به درون مایه عقاید و لوازمات آن وقوف داشت و دیگران را بسوی آن فرا می خواند پس امر به پیروی از چیزی که شخص بدان اگاهی دارد نمی تواند معنای محصلی داشته باشد.
پس برداشت درست از مصطلح اقتداء که با صریح آیات نیز هماهنگی دارد امر به همراهی و هم اوای پیامبر اسلام با دیگر پیامبران در راه و روش آنها به هنگام دعوت دینی و امر به معروف و نهی از منکر و صبر در مقابل ازار و اذیت بدخواهان و دیگر خصال نیکوی پیامبران پیش از پیامبر اسلام می باشد.
«وَكُلًّا نَّقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ أَنبَاءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَكَ ۚ وَجَاءَكَ فِي هَذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»
«فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلَا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ ۚ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِّن نَّهَارٍ ۚ بَلَاغٌ ۚ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ»
اگر«أُولَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۖ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ ۗ» بر این مفهوم دلالت داشته باشد که برنامه‌ها و روشهای ادیان گذشته حکم و برنامه برای پیروان اخرین دین می باشند ایه« اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»نیز دقیقا بر همین مفهوم دلالت می‌کرد در آن صورت مامور می شدیم از تمامی انبیاء، صدیقین، شهداءو صالحین تبعیت کنیم که بطور مطلق چنین دستوری امکان فعلیت ندارد.
بر این اساس مراد از هدایت در این آیه هدایت دلها بسوی دوست داشتن حق، یافتن نور بصیرت، اخلاص در عمل، برتری دادن به حق در دستیابی به معرفت و انجام کنش‌های اخلاقی می باشد، پیامبران گذشته به این امور راه یافتند و از حدودات الهی فراتر نرفتند اینجاست که خداوند می فرماید امت محمدی نیز اگر دل در طلب هدایت دارند همراه با سایر پیامبران در راستای دست یابی به رضایت خدا جهد بلیغ بورزند و همانند آنان در شاهراه هدایت قدم بگذارند.
عدم همانندی شرایع و اختلاف میان آنها چنان روشن و اشکار است که نیازی به اوردن دلائل و براهینی بیشتر از آنچه که ذکر شد وجود ندارد ولی متاسفانه بسیاری از نویسندگان مقلد به روشی دور از اخلاق پژوهش با هزار حیل و تأویل نادرست قصد دارند مفهومی را بر آیات حمل کنند که احتمال پذیرفتن آنها کاری بس سخت و دشوار می‌نماید.
چنین نویسندگانی اصل را بر فهم خود استوار می‌کنند و نص صریح و صحیح آیات را تابع اندیشه‌های خود می‌کنند تا از این راه بتوانند هر آنچه را که در راستای اندیشه‌هایشان است برگیرند و مواردی را که بر خلاف رأی و نظر آنان باشد رد کنند، پس نمی توان با دلائل موهومی که ریشه در اب ندارند منکر این مسئله شد که خداوند دین را بوسیله دین اسلام و شریعت محمدی کامل گرداند، پیامبری جهانی گسیل داشت تا ختم و خاتم و آخرین حلقه کاروان پیامبران باشد.
هر پیغمبری غیر از محمد نبی رسالتی محدود به زمان و مکانی معین و مشخص داشت که حمکت از موقتی بودن رسالت آنان فقدان درونمایه‌ای اساسی بود که خصلت فرازمانی و جهانشمولی را از شریعت آنان ستاند به گونه‌ای که شایستگی اجرایی شدن را از دست دادند برای تأیید عدم صلاحیت آنها نمونه‌های فراوانی در تورات و انجیل وجود دارد از باب مثال می‌توان به دنیا گریزی و زهد بیش از اندازه در انجیل اشاره کرد آیا چنین احکام سخت و دشواری قابلیت اجرا را در زمانهای دیگر دارا هستند آیا می‌توان به این فرموده انجیل جامه عمل پوشاند که هر کسی سیلی بر گونه‌ی راست آدمی زد شخص وظیفه دارد گونه‌ی دیگر خود را در اختیارش نهد مسلماً خیر. پس چگونه می‌توان به این نظریه قائل شد که شرایع موقتی امتهای گذشته که تناسب تام و تمامی با شرایط مردمان زمان خود داشته‌اند می‌توانند به عنوان بخشی از شریعت اسلامی که کامل شده و ادامه دهنده دیگر شرایع است تلقی بشوند و با توجه به آن اصول به سامان زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان همت گماشت.
بر اساس این اصل مسلم، کسانی که در جهت اختفای مفهوم اکمال دین اسلام در تلاش هستند و هزینه‌های هنگفتی در این راه متحمل شده‌اند باید بدانند که جهد بی‌ثمر می‌کنند؛ چون چنین مفهوم اصیل و بنیادینی حذف شدنی نیست.
خلاصه‌ی مباحث پیشین به اینگونه است دین الهی که توسط پیامبران به ما رسیده است همگی در اصول و مقاصد خود یگانه هستند، آرمان نهایی و هدف والای انبیای الهی توحید و تجرید خداوند از عیب و نقص بوده است، کوشیده‌اند با تمسّک به روز واپسین زمینه انجام عمل صالح را در نهان آدمیان ایجاد کنند، با این حال برنامه و روش دستیابی به این اصول از زمانی به زمان دیگر متغیر و سیال بوده است پس روش دین‌ورزی امتهای گذشته نمی‌تواند برنامه‌ی زیست دینی ما باشد؛ هرچند که احکام موجود در کتابهای آسمانی گذشته هم‌راستا با شریعت اسلامی باشد با این دلیل که پیروان دین الهی مکلف به تبعیت از اخرین برنامه نازل شده از طرف خداوند هستند که پیامبر خدا محمد(ص) مامور به تبلیغ آن شدند از منظر مخالفت و نسخ شرایع پیشنی توسط شرایع پسینی بود که پیامبر خدا در اکثر احکامی که برایشان نازل می‌شد خواهان مخالفت با اهل کتاب به‌ویژه یهودیان بودند که نمونه این قضیه را می‌توان در روزه‌ی روز تاسوعا، گذاشتن ریش و تغییر قبله مشاهده کرد.
اشتباه کسانی که به همانندی شرایع حکم داده‌اند از اینجا ناشی می‌شود که تفکیک و وجه تمایز میان واژگان اصل دین(ملت) و شریعت را در نظر نیاورده‌اند؛ حتی کثیری از اندیشمندان این دو واژه مختلف را به‌عنوان مشترک معنوی تصور کرده‌اند؛ اما رأی درست بر این اساس استوار است که دارای تفاوت‌های بنیادین هستند در ادامه، دلایل این تفاوت را بیان می‌کنیم.
آنچه بر تفکیک و جدایی این واژگان دلالت دارد عبارت« مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ» است. خداوند اسلام را به نام ملّت ابراهیم نامگذاری کرد به عبارتی دیگر خداوند از اصل دین به ملّت ابراهیم یاد میکند و پیامبر را دستور می‌دهد که از ملّت ابراهیم پیروی کند. همچنین در آیاتی خداوند بر مردمان عرب منت نهاد که آنان را ملزم به تبعیت از پدرشان ابراهیم کرد:
قُلْ صَدَقَ اللَّهُ ۗ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ
بگو: «خدا راست گفت، پس از آیین ابراهیم که یکتا پرست و حق گرا بود، و از مشرکان نبود، پیروی کنید»
وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِّمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۗ
و چه کسی نیک آیین‌تر است از کسی که روی خود را به الله سپرد (و مخلصانه تسلیم شد) و نیکو کار (و فرمانبردار) بود و آیین پاک ابراهیم را پیروی کرد؟
قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِّلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۚ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قُلْ آن صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ
بگو: «به‌تحقیق پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است، دین درست (و پا بر جا)، دین (حنیف) ابراهیم حق پرست، که از مشرکان نبود»
بگو: «بی گمان نمازم، و عبادت (و قربانی) من، و زندگی و مرگ من، همه برای الله پروردگار جهانیان است
آیات مورد استشهاد مؤلّفه‌های دین اسلام را شرح دادند، که دقیقاً تمامی آنها خصوصیات ملّت ابراهیم است به دلیل این فرموده خداوند:
إِنَّ إِبْرَاهِيمَ كَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِّلَّهِ حَنِيفًا وَلَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ شَاكِرًا لِّأَنْعُمِهِ ۚ اجْتَبَاهُ وَهَدَاهُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَآتَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً ۖ وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِین ثُمَّ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ آن اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا ۖ وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ
به راستی ابراهیم (به تنهایی) امتی بود، فرمانبردار الله، حنیف (= خالی از انحراف) بود و (هرگز) از مشرکان نبود.
شکرگزار نعمتهای الله بود، (الله) او را برگزید، و به راه راست هدایتش نمود.
(ما) در دنیا به او نیکی عطا کردیم؛ و قطعاً او در آخرت از صالحان است
سپس به تو (ای پیامبر!) وحی کردیم که از آیین ابراهیم که حنیف بود و از مشرکان نبود؛ پیروی کن
بر این اساس ملّت ابراهیم یعنی توحید الهی و ایمان به اخرت و عمل صالح که رگه‌های این صفات در تمامی پیامبران وجود دارد، کسی از آنها عاری از این صفات نبوده است:
وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ ۚ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا ۖ وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ ۖ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ آن اللَّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ
و چه کسی از آیین ابراهیم روی گردان خواهد شد؟! جز کسی که خود رابه نادانی و سبکسری افکند، و بدرستی که ما او را در دنیا برگزیدیم، و همانا او در آخرت از شایستگان است آنگاه که پروردگارش به او فرمود: «تسلیم شو» گفت: «برای پروردگار جهانیان تسلیم شدم و ابراهیم و یعقوب، فرزندان خود را به این آیین سفارش کردند، (و هر کدام به فرزندان خویش گفتند): «ای فرزندان من! الله این آیین را برای شمابرگزیده است، پس نمیرید جزاینکه مسلمان باشید»
آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟ آنگاه که به فرزندان خود گفت: «پس از من چه چیز را می پرستید؟» گفتند: معبود تو، و معبود پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، الله یکتا را، می پرستیم، و ما تسلیم او هستیم»
تمامی این آیات بر صدق همدیگر گواهند و مؤیّد یکسانی «اصل دین» و «اسلام» و «ملّت ابراهیم» هستند.
در اواخر سوره حج، باز عبارت «مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ» بکار گرفته شده است :
وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ ۚ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ ۚ مِّلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ ۚ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ۚ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ.
ملّت ابراهیم در اینجا اختصاص دارد و بیانگر الزام پیروان به تبعیت از آیین پدرشان، ابراهیم است که مراد از آن همچون بسیاری دیگر از آیات، تنها توحید خداوند و اخلاص در عمل می باشد و این، همان معنایی ست که در ادبیات قرآن از آن به واژه اسلام نیز یاد می شود، دلالت ملّت بر اصل و جوهر و اساس دین، جدای از شرایع و جزئیات احکام، نکته دیگری است که از آیه استخراج می شود.
«وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکمْ أُمَّةً وَاحِدَةً»گزاره دیگری است که در رد همانندی شرایع در سوره مائده وارد شده و بیان می دارد چنانچه در فرضی محال اراده خداوند بر یکی بودن امت مسجل می شد و آنها را دارای برنامه و روشی معین و مشخص می‌کرد طبیعتاً این کار را با بخشیدن استعدادی یکسان به همگان محقق می‌کرد و تمامی مردمان را در اکراه و اجباری بی بدل قرار می داد که متخلق به اخلاقی مساوی و وضعیت معیشتی یکسانی بشوند، در ورای این اقدام تنها یک شریعت برای تمامی زمانها کفایت می‌کرد اما در این حالت جنس انسان شبهات عجیبی به دیگر مخلوقات حیوانی پیدا می‌کرد که در حد معینی از استعداد و رشد متوقف شده‌اند و تنها بر اساس غریزه زندگی می‌کنند.
«وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ»اما خداوند عنایت ویژه ای به نوع انسان دارد که چنین سنتی را درخور و شایسته مقام آدمی قرار نداد، بلکه انسان را به عنوان موجودی ممتاز و یگانه قلمداد کرد که در یک سیری تدریجی، درجه و رتبه او بالاتر و بالاتر می رود، بر اساس همین سنت ارتقاء و رشد بود که تنهایک شریعت نمی توانست کفایت و صلاحیت لازم را در تمامی دوران‌های رشد و نمو داشته باشد، خداوند حکیم به فراخور درجه فهم و میزان نیاز انسانها به رشد و هدایت در دوره‌های مختلف برنامه و منهج اختصاصی را برای آنان می فرستاد به گونه ای که همخوانی عمیقی با آن وضعیت و حالتی داشت که انسان در آن به زندگی می پرداخت از وقتی که آدمی در مرحله طفولیت بود و اهتمامی جدی به مادی گرایی داشت تا زمانی که به درجه تمییز و تشخیص درست از نادرست نائل امد و توجه به معنویات و احساساست لطیف در وجود او شکوفا و شد و حالت اغلبی بخود گرفت برنامه‌های برای او فرستاده شد که صلاحیت اداره وضیعت عمومی انسانها را دارا بودند؛ روند تغییر و ارسال برنامه‌های گوناگون ادامه داشت تا وقتی که نوع انسانی به درجه قابل قبولی از رشد و استقلال عقلی رسید در این زمان بود که خداوند توسط شریعت محمدی حکم به پایان پذیری فرستادن شرعه و منهاج دیگری غیر از شریعت اسلام صادر کرد.
تأسیس اصول مهمی همچون اجتهاد و شوری در نحوه ی اداره ساحه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و قضاوت، ضامن ماندگاری شریعت محمدی و صلاحیت آن برای تمامی زمانها و مکانها بود.
شریعت اسلامی بر خلاف شریعت توارت و انجیل بر اساس اهتمام بر عقل و استقلال ذاتی انسانها استوار است شریعت اسلامی به معنای واقعی کلمه با جمع میان روح و جسم، دنیا و اخرت انسانیت واقعی را تحقق می بخشد آیاتی همچون:
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ.
كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ
بر امر مهم استقلال آدمیان به تناسب درجه و رتبه ارتقاء عقلی آنها در فرایند تکامل رشد دلالت دارد بهمین دلیل احکام دنیایی از قبیل سامان امور سیاسی، طبابت، اختراعات و مدیریت در متن مقدس بسیار اندک است که در این ساحه آدمیان را با ابتناء و اتکاء بر اصل مهم اجتهاد در پرتو مقاصد و کلیات آزاد و رها گذاشته است، شخصی که به بلوغ روحی و عقلی برسد مدیریت زندگانی شخصی، بر عهده اش گذاشته می‌شود و کسی حق دخالت بی‌مورد در امور فردی او را ندارد بهمین ترتیب زمانی که امت اسلامی شایستگی استقلال و خود بنیادی را کسب کرد خداوند مدیریت امورات جمعی و دنیایی را بر عهده‌ی خرد متکی بر روح او گذاشت تا در چنبره‌ی تقلید و وابستگی در مسیر واپس گرایی قرار نگیرد، بند تقید افراطی و اسارت گونه را از خرد آدمی ستاند و او را آزاد و رها نمود تا در پرتو اصول قطعی مستخرج از وحی و ثوابتی که در طول زمان تغییر نمی کنند به تولید فکر، عمران و ابادانی زمین بپردازد.
از این منظر پی می بریم حجت خداوندی که بوسیله قرآن صورت گرفت و پایان ارسال رسولان و ماندگاری ابدی شریعت اسلامی قوام و دوام پیدا نمی کند مگر اینکه قائل بشویم اساس شریعت اسلامی بر اجتهاد فراگیر در امور دنیایی و تبعیت و پیروی از شورای متخصصین استوار و پابرجاست.
از این رهگذر هر کسی با هر توجیه و تأویل و تفسیری مقوله ی اساسی و نازدودنی اجتهاد را از امت منع کند و حکم به پایان پذیری آن بدهد خواسته یا ناخواسته مانع از اقامه حجت الهی گشته و مزیت و حسن ذاتی شریعت اسلامی بر دیگر شرایع را باطل و مردود می انگارد، چنین اشخاص نادانی هرچند که لباس عالمان را به تن کرده‌اند و خود را از کاروان بزرگ اندیشمندان اسلامی بحساب اورند با این اقدام غیر حرفه ای و بدور از روح مقاصد اسلامی، احکام و تئوری‌های شریعت اسلامی را به قالبی فاقد محتوا بدل می‌کنند که توانایی صلاحیت لازم جهت اداره‌ی امور تمام مردمان در تمامی زمانها و مکانها می‌شود.
به‌دنبال تأکید بر این مفاهیم مهم و اساسی تمامی پیروان دین را آگاه میکند و ناصحانه سفارش می‌دهد که «فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ»
ترجمه: در نیکی‌ها بر یکدیگر پیشی گیرید، بازگشت همه ی شما به سوی الله است، آنگاه از آنچه در آن اختلاف می‌کردید به شما خبر می هد.
هدف نهایی از التزام به دین و شریعت اهداء حال خوب و فراهم شدن زمینه برای دستیابی به خیر و خوبی است به عبارتی دیگر وظیفه ی بنیادین و عنصر اصلی در دین ایجاد روحیه مسابقه و دستیبابی به نیکی‌ها و خیر فراوان است، لذا نباید دین و شریعت با تأویل و تفسیر دلبخواهی سببی برای بوجود امدن تفرقه و چند دستگی بشود، هشدار می‌دهد که نشانه پیروی از خوشامدهای درونی و اله شدن هوا بروز اختلاف مذموم و دچار شدن به عداوت و دشمنی و تفرقه است، پس شایسته است مؤمنین به قرآن در مواردی خیر و خوبی، گوی سبقت را از همدیگر بربایند تا در روزی که به دیدار خداوند می روند و خداوند به حساب آنها رسیدگی میکند و نیکو کاران و بد کاران را جزاء می‌دهد شرمنده حضور باری تعالی نشوند.
«وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ آن يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللهُ إِلَيْكَ»خداوند در کتابی که فرو فرستاد، میزان و معیار داوری همچنین کیفیت و چگونگی آن را معین و مشخص کرد، از اصولی ترین اساس بنای حکمیت می‌توان به حکم به ما انزل الله و عدم تبعیت و پیروی از خواست و اروزهای دیگران نام برد، پیروی و همراهی که منجر به سازگار کردن دین با آموزه‌های دیگر مکاتب و خط دهی‌های آنان بشود، امری مذموم در نظر قرآن است وپیامبر را بر حذر می دارد و بدو امر میکند که مبادا در جهت خوش امدهای آنان قدم برداری و گوش به خواهش‌های آنان فرا دهی و ارزشهای موجود در ایدئولوژی آنها را تلقی به قبول کنی هر چند که مصلحتی مهم همچون، تلطیف قلوب و جذب آنها بسوی اسلام در ظاهر این اقدام موجودباشد، نباید این نکته را فراموش کرد که اسلام دین راستی و درستی است که کجی در آن راه ندارد، اسلام همچون سیاست بازان ماکیاولیستی در راستای دست یابی به اهداف، به هر وسیله ای متوسل نمی شود و از حیله و نیرنگ بدور است.
در شأن نزول آیه آمده است که سه نفر یهودی با نامهای عبدالله ، کعب و شاس به امید در فتنه انداختن پیامبر و دست کشی از اصول و مبانی ارزشی مکتب با او دیدار کردند و بدو گفتند ما از بزرگان و بر تخت نشستگان قوم یهود بشمار می‌آییم در صورت پیروی از تو تمام یهود با ما همداستان می‌شوند و به ندای تو لبیک می‌گویند تنها شرط این خدمت بزرگ این است که در خصومتی که بین ما و آنها بوجود آمده بنفع ما قضاوت کنی و آنان را محکوم نمایی پیامبر عدل و ازادی در جواب پیشنهاد سازشکاران یهود دست رد بر سینه آنان نهاد و عطایشان را به لقایشان بخشید بدنبال این واقعه بود که آیه فوق نازل شد که حکمت از انزال آیه را تأیید پیامبر خدا در رد پیشنهاد یهودیان دانست که بر وفق خواست آنان عمل نکرد، همچنین آیه توصیه و سفارشی است به پیامبر و کسانی که بعد از پیامبر می ایند و می خواهند مؤمن به قرآن باشند آنان را تذکر می هد که در جهت حفظ ارزش‌ها و عدم مداهنه با صاحبان تزویر ایستادگی و مقاوت کنند و مبادا بسوی آموزه‌های آنان متمایل بشوند خداوند حکیم این حکایت را در قرآن جاودانه میکند تا برای همیشه نصب‌العین منادیان عدالت و آزادی باشد.
در شان نزول آیه ابن جریر روایتی دیگر از ابن زید نقل میکند که منظور از فتنه عبارست از اینکه صاحبان کتاب و اندیشه مخصوصاً یهودیان که گفتمان غالب در آن زمان در اختیارشان به پیامبر خط مشی نشان بدهند و وی را اگاهی دهند که در ارتباط با فلان موضوع مشخص احکامی درخور در توارت وجود دارد و پیامبر آنها را تأیید کند و به گفته‌های آنان اهتمام نشان دهد و در عمل به فعلیت در آورد، گویا روایت اول با ظاهر آیات تناسب بیشتری دارد اگرچه بطور ضمنی روایت دومی را نیز می‌تواند در خود جای دهد و مضمون هر دو روایت یکی است.
«فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ آن يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ» اهل کتاب خصوصاً یهودیان وقتی که از داوری تو روی گردانند و دل در طلب و پذیرش حکمیت تو نداشتند، انان را به حال خود واگذار چنین کسانی گرفتار اثار گناهان خود در دنیا پیش از اخرت می‌شوند، از دچار شدن به شک و تردید در دین داری، سنگین شدن احکام تورات، ارزوی پیروی از خواسته‌های ناحق و ظالمانه به هنگام داروی و حکمیت ، روی گردانی از راستی و درستی گرفته تا تلاش بی‌وقفه آنان برای ایجاد شک و شبهه در آنچه که خداوند فروفرستاده آثاری از فساد اخلاقی و روابط اجتماعی یهودیان است که بی‌گمان دچار شدن به عذاب ناشی از فراهم شدن زمینه‌های وقوع عذاب است ، پاره‌ای از مفسران آورده‌اند مراد از عذاب، راندن و اخراج یهودیان در مدینه و اطراف آن توسط پیامبر است که به سبب نیرنگ و حیله مستحق چنین اخراجی شدند، رأی به درستی این برداشت منوط به نازل شدن آیه قبل از اخراج و تبعید آنان است، همچنین بایستی نزول سیاق کلی این آیات و صدور چنین احکامی پیش از فروفرستاده شدن اوائل سوره در حجةالوداع باشد، چنانچه عدم عذاب آنان در زمان حیات پیامبر اکرم به اثبات نرسد دور از انتظار نیست که مصداق عذاب کوچاندن آنها در زمان خلافت حضرت عمر –رض- باشد.
پاره‌ای دیگر از مفسران گفته‌اند منظور از عذاب دچار شدن به عذاب اخرت است، علی ای حال مراد آیه مهم است که یهودیان بسبب تمرد و خود برتربینی و عدم تواضع برای فرمان الهی دچار سختی و تنگنا شدند درنتیجه کیفیت عذاب چگونه بوده و در چه زمانی اتفاق افتاده در اصل بودن عذاب تأثیری ندارد.
گرفتار شدن به عذاب وجه عمومی ندارد و تمامی یهودیان مصداق عذاب قرار نگرفتند بلکه در حق بخشی از آنان عذاب بوقوع پیوست که واژه‌ی «بعض الذّنوب» مؤیّد این نظر است از سویی دیگر چگونه امکان دارد تمامی آنها عذاب ببینند درحالی که خداوند فرموده: «وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ» مفهوم آیه علاوه بر اینکه از عدم تعمیم عذاب بر تمامی آنها سخن گفته نکته‌ی دیگری از آن قابل است که منحرف شدن آنان از راه حق و درستی نباید مسلمان و بالاخص شخص پیامبر را دچار ضعف و ناتوانی کند بدلیل اینکه بسیاری از مردمان عصیان و سرکشی و دوری از حق برای آنان تبدیل به خصلت شده است.
«أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ» آیا با رویگردانی از الهی جویای حکم جاهلی هستند و خواستار اجرایی شدن احکامی هستند که منبای آنها جز خواهش‌های نفسانی نبوده و بدور از تحقق مصلحت واقعی هستند، با صناعت استفهام انکاری توأم با توبیخ مخاطبان خود را خطاب قرار می‌دهد به آنان می‌گوید آنچه ریشه در آب دارد رها می‌کنید و سوی درخت بی‌ریشه و بدون اصالت روان می‌شوید؟ !واقعاً دچار خطایی بس بزرگ و نابخشودنی شده‌اید!
چون «وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ» کسی بهتر از خداوند دادورانه قضاوت و داوری نمی‌کند به‌دلیل اینکه احکام الهی جامع دو حسن نیکو هستند اول اینکه در بالاترین درجه عدالت قرار گرفته‌اند و حاکمان را ملتزم به تبعیت از حق و راستی در صدور حکم کرده‌اند دوم اینکه سهل و آسان مورد قبول دو طرف دعوا قرار می‌گیرد اینها از صفات نیکویی بشمار می‌آید که تنها شریعت الهی جامع آنهاست و سببی است برای ترجیح احکام الهی بر قوانین بشری.
گروهی از مفسران بر این باوراند که «لام» در «لقوم یوقنون» به معنی «عند» است که در اینصورت آیه اینگونه معنا می‌شود: احکام الهی بهترین و برترین احکام در نگاه اهل یقین است، هرچند که دیگران از ماهیت این برتری غافل باشند.
از رسول اكرم -صلّی الله علیه وسلّم- آمده است كه فرمودند: «منفورترين مردم نزد خداي عزوجل دوكس‌اند؛ اول: كسي كه در اسلام سنت جاهليت را مي‌طلبد. دوم: كسي كه خون شخصي را به ناحق مي‌طلبد تا آن را بر زمين بريزد».این فرموده حضرت به‌درستی مضمون آیه را روشن میکند متاسفانه در کمال تعجب کسانی احکام ساخته دست بشر را که مبتنی بر ظلم و جور است و جانب طبقه قدرتمندان و برخورداران از موقعیت‌های اجتماعی را می‌گیرد بر احکام عادلانه‌ی الهی که سراسر قسط و مساوات است ترجیح می‌دهند.
با این تفاصیل روشن می‌شود که شریعت اسلامی کاملترین راه و روش برای دین‌ورزی و امتثال امر الهی است؛ لذا ترک این منهج و یا تغییر ماهوی و دچار شدن به آنارشیسم تفسیری و طلب وادی دیگر جهت دینداری، امری نادرست است که آیات قرآنی خلاف چنین دیدگاهی را عرضه می‌کنند.
نظرات